Að þrauka í gegnum Covid-faraldurinn

Í Morgunblaðinu í gær birtis þessi grein eftir Rúnar Helga Andrason.

Á þessum tímum þar sem covid-faraldurinn er allsráðandi í lífi fólks er ljóst að það reynir verulega á þolrifin. Ekki síst þar sem sóttvarnir hamla því sem við getum tekið okkur fyrir hendur. Athafnir sem við höfum tekið sem sjálfsagðan hlut eins og að vinna, versla inn fyrir heimilið og almennt komast á milli staða eru ekki lengur eins sjálfsagðar og þær hafa verið. Þetta reynist okkur sérlega erfitt þar sem við erum vön svo miklu frelsi og að búa við mikil lífsgæði. Í raun má taka svo djúpt í árinni að segja að manneskjan hafi aldrei búið við meiri lífsgæði en hún gerir í dag. Í því samhengi má benda á framfarir í læknisfræði, tækifæri til heilsuræktar, húsnæðiskost, fæðuúrval, aðgang að menntun og margt, margt fleira. Upplýsingagjöf hefur náð nýjum hæðum frá því sem áður var og er nánast hægt að fræðast um hvað sem er fyrir framan tölvuskjáinn heima hjá sér. Samfélagsmiðlar hafa breytt möguleikum okkar til samskipta þar sem við getum nú verið stöðugt í tengslum og samskiptum við annað fólk. Við getum deilt hugmyndum okkar, hugsunum og líðan til milljóna manna á svipstundu. Einnig höfum við möguleika á því að fylgjast stöðugt með öðru fólki og því sem það tekur sér fyrir hendur. Í því umhverfi virðast allir vera að gera eitthvað merkilegt, hvort sem það er í tilefni nýliðinnar hrekkjavöku, undirbúningur fyrir jólin, að ganga á fjöll, elda góðan mat eða sinna öðrum innihaldsríkum athöfnum. En lífið var ekki alltaf svona. Hér áður fyrr bjó mannskepnan við mun frumstæðari aðstæður en í dag. Sé farið nógu langt aftur í mannkynssögunni má finna tíma þar sem ekkert skipti máli annað en öruggt skjól, matur og drykkur. Við þessar frumstæðu aðstæður snerist allt um að verða sér úti um þessar nauðsynjar til þess að tryggja lífsafkomu. Heilinn þróaðist með það að markmiði að taka eftir öllu í kringum sig, öllu því sem gæti skaðað, svo hægt væri að forðast eða fyrirbyggja það með einhverjum hætti. Einnig lærði heilinn að því meira sem við hefðum af mat og nauðsynjum, því betra. Því öruggari og betri vistarverur sem við hefðum, því betra. Með öðrum orðum: því meira, því betra. Í nútímanum þar sem fæstir þurfa að hafa áhyggjur af grunnþörfum sínum er heilinn enn samt sem áður að vinna út frá sama lögmáli. Við fáum aldrei nóg. Það er sama hvað við höfum það gott, við þurfum alltaf meira þar sem heilinn er hannaður til að nálgast hlutina þannig. Þessi nálgun heilans er jú frumástæða þess hvað við höfum þróast og náð miklum árangri. Þróunarsagan hefur því mótað taugakerfi okkar með þeim hætti að við hljótum að gjalda þess andlega. Við berum okkur saman við aðra, metum aðstæður og okkur sjálf, gagnrýnum okkur fyrir það sem við gerum og það sem okkur skortir, verðum fljótt ósátt við það sem við höfum og þurfum stöðugt meira, ímyndum okkur allt hið versta sem getur gerst, o.s.frv. En hvað hefur þetta allt saman með covid-faraldurinn að gera? Jú, á tímum sem þessum, þar sem við þurfum að lifa fábrotnara lífi en við erum vön, myndast óánægja, pirringur og eirðarleysi. Okkur langar út á golfvöll, í ræktina, á barinn, að ganga til rjúpna, o.s.frv. Við erum búin að venjast því að fá flest sem okkur langar og það strax. Takmörkun á samkomum og aðrar ráðstafanir vegna covid samræmast ekki þeirri hugsun og nálgun á lífið sem við höfum í dag. Nær allir skilja mikilvægi þess að sinna sóttvörnum en sumir eru bara ekki tilbúnir til að takmarka lífsgæði sín með þeim hætti sem lagt er upp með, jafnvel þó að um tímabundið ástand sé að ræða. Þessir sömu aðilar ætlast jafnvel til þess að aðrir lúti þessum reglum og skilja alveg mikilvægi þeirra, en finna síðan leið til að fara framhjá þeim sjálfir. Réttlætingin birtist í ýmsum myndum: „Við förum varlega,“ „Við höldum tveggja metra reglu,“ „Við sprittum okkur bara vel fyrir og eftir,“ „Ég verð nú bara einu sinni 25 ára,“ o.s.frv. En hvað skal þá gera til að bæta sína líðan? Ýmis ráð hafa verið gefin í þessu samhengi og sérstaklega hefur verið hamrað á mikilvægi þess að halda rútínu, sinna góðum heilsuvenjum, passa upp á svefn og að missa sig ekki í ávanabindandi efni. Þetta eru ráð sem skipta verulega miklu máli en eftir situr samt sá missir að geta ekki lengur stundað áhugamál sín og tómstundir með þeim hætti sem maður myndi vilja. Til þess að takast á við þann missi má rýna í undirliggjandi ástæðu þess að þessi athöfn skipti máli. Eða með öðrum orðum: átta sig á þeim gildum sem liggja þar að baki. Gildi varða það sem þig langar allra mest að standa fyrir sem manneskja, hvernig þú vilt haga þér í daglegu lífi. Þau eru ekki um það sem þig langar í eða þann árangur sem þú vilt ná heldur varða þau ákveðna hegðun sem þú sýnir. Ef þú ert meðvitaður um gildi þín ná þau að vera leiðandi í lífinu og benda á hvað það er sem skiptir raunverulegu máli. Í þessu samhengi er mikilvægt að hafa í huga að gildi eru eitthvað sem við náum aldrei fyllilega, heldur eitthvað sem við lifum í samræmi við. Gildi eru eins og að fara í vestur. Alveg sama hversu langt þú ferð vestur, þú getur alltaf farið lengra vestur. Ef fólk áttar sig á því hvaða gildi skipta það máli getur það hjálpað verulega að komast í gegnum þessa tíma. Gildi veita okkur stefnu og þegar hún liggur skýrt fyrir höndlum við betur mótlæti og forðumst ekki það sem okkur finnst erfitt. Þannig ná gildin að leiðbeina okkur þegar hugurinn reynist hrekkjóttur og má segja að gildin séu eins og áttaviti í gegnum lífsins ólgusjó. Heiðarleiki, umburðarlyndi, samkennd og að vera fyrirmynd eru dæmi um gildi sem hægt er að horfa á þegar við sleppum því að gera eitthvað í dag sem hugurinn segir að „við þurfum“ að gera. Einnig má spyrja sig af hverju ákveðin athöfn (tómstund, áhugamál) skiptir svona miklu máli. Hvers vegna skiptir það mig svona miklu máli að fara í ræktina? Hvers vegna hef ég svona ríka þörf fyrir að fara á happy hour og hitta annað fólk? Hvað er það í vinnuumhverfinu sem ég sakna? Ef hægt er að svara þessum spurningum með því að tilgreina undirliggjandi gildi er hægt að skoða aðrar leiðir til að mæta þeim tímabundið. „Ég vil fara í ræktina því það skiptir mig miklu máli að halda mér í formi.“ „Ég hef þörf fyrir að fara á happy hour til að hitta og spjalla við annað fólk.“ „Ég sakna vinnunnar því hún skapar mér rútínu sem veitir mér ákveðið öryggi.“ Með því að ná að tilgreina undirliggjandi gildi er hægt að hugsa út fyrir rammann og finna tímabundið aðrar leiðir til að mæta þessum þörfum á upplýstan og meðvitaðan hátt. Það hjálpar. Höfum í huga að við stöndum frammi fyrir því að taka ákvörðun á hverjum einasta degi. Á hverjum einasta tímapunkti höfum við val um hvað við ætlum að gera, segja og leggja áherslu á. Þegar valið endurspeglar okkar innri gildi erum við almennt sátt í eigin skinni. Þegar covid-faraldurinn er að baki er gott að geta litið í baksýnisspegilinn vitandi að maður hafi lagt sitt af mörkum og verið samfélagslega ábyrgur.

Höfundur er yfirsálfræðingur á verkjasviði Reykjalundar.